admin
بۆ کوردی: ئه‌فراسیاب گرامی
بەشی چوارەم
چیرۆک یانی دۆزینه‌وه
ئه‌ده‌بیاتی گێڕانه‌وه له ڕێگای جێگیربوونی بنه‌ماکانی بیرکارییه‌وه بیچم ئه‌گرێ. واته دۆزینه‌وه سات به سات، گرتنی ته‌پۆڵکه به ته‌پۆڵکه، واته له پاژ(جزئ)ه‌وه گه‌یشتن به گشت (کل).
چیرۆکنووس هه‌واڵده‌ری ڕادیۆ یان تی ڤی نییه هه‌واڵه‌کان به ڕاست و درووستی به هه‌موان ڕابگه‌یه‌نێت، یان به کورتی باسی لێوه بکات. کۆمه‌ڵناس یان فه‌یله‌سووفیش نییه. ئه‌گه‌ریش ده‌روونناسی ئه‌زانێ به هۆی ئه‌وه‌وه‌یه که له‌گه‌ڵ پێکهاته که‌سایه‌تییه‌کانی ناو چیرۆکه‌که‌یدا هه‌ڵسوکه‌وت ده‌کات، له حاڵێکدا ده‌روونناسیش نییه. ئه‌وه‌نده له‌سه‌رخۆیه که سه‌یری که‌سایه‌تییه‌کانی ده‌کات و ده‌بینێ چ کارێکی سه‌رسوڕهێنه‌ر ده‌که‌ن یان چی تازه ئه‌ڵێن. خۆڕاگریی چیرۆکنووس، شتێکه وه‌ک خۆڕاگری خوداوه‌ند، به مه‌خلووقاتی خۆی چاو و گوێ و زمان و عه‌قڵ ده‌به‌خشێ و دواتر سه‌ری سوڕ ده‌مێنێ له‌م کار و کرده‌وه و گوفتاری ئه‌م بوونه‌وه‌ره دوو پێ‌یه.
چیرۆک، واقعییه‌تێکی نه‌مرانه‌یه.
هەمینگوەی ده‌ڵێت: “نووسه‌ری باش، وه‌سف ناکات، به‌ڵکوو داهێنان ده‌کات… چ که‌سێ کۆتره ماڵینه‌که‌ی فێری فڕین کرد؟”
بونیادنه‌ری گێڕانه‌وه‌ی ساده
هەمینگوەی ناسراوترین نووسه‌ری سه‌ده‌ی بیسته‌مه. ئه‌و بونیادنه‌ری شێوازی نوێ و ساده له ئه‌ده‌بیاتی ئه‌مەریکادایه. ئه‌و به قه‌ستی کوشت چیرۆکی ئه‌نووسی، واته به شێوه‌یه‌ک به به‌رهه‌مه‌که‌یه‌وه خۆی خه‌ریک ده‌کرد که هه‌ست به ته‌واوبوونی خۆی ده‌کرا.
خۆی ده‌ڵێت: “من هه‌مووکاتێ ئه‌و کاره‌ی دوێنێ کردوومه ده‌ستی تێ‌وه‌رده‌ده‌م. کاتێ به‌رهه‌مه‌که ته‌واو بوو، سروشتییه که جارێکی دیکه چاوێکی پێدابخشێنمه‌وه، کاتێ تایپه‌که‌ی ته‌واو بوو، جارێکی دیکه‌ش ده‌رفه‌تێکی باش ده‌بێ که به‌سه‌ر ئه‌م تایپه جوانه‌وه ده‌سکارییه‌کی دیکه‌ی بکه‌م. دوایین ده‌رفه‌ت کاتێکه که نوسخه‌ی چاپخانه‌که‌ی ده‌خوێنمه‌وه، له‌م هه‌موو ده‌رفه‌تانه ڕه‌زامه‌ند و خۆشحاڵم”.
ئێرنست هەمینگوەی نووسه‌رێکه به شێواز و ستایلی تایبه‌ت به خۆی، به ڕاستی هەمینگوەی کاتێک باس له که‌سایه‌تییه‌که‌وه ده‌کات سه‌ری سوڕ ده‌مێنێ که چۆنه ئێوه نایناسن؟! هەمینگوەی ته‌نانه‌ت شه‌قام و شار و کۆڵان و قاوه‌خانه‌کان به شێوه‌یه‌ک وێنا ده‌کات که هه‌موو هه‌ست ده‌که‌ن که باس له چی‌یه‌وه ده‌کات.
ئه‌ده‌بیاتی جیهان پاش هەمینگوەی گۆڕانێکی به خۆیه‌وه بینی. ئه‌و که له سه‌رده‌می یان گه‌ردانه‌ی ئه‌ده‌بیی “مالکۆم کاولی” پاریس پێی گرتبوو، وه‌ها باڵی کرده‌وه که گه‌ردانه ئه‌ده‌بییه‌کانی به‌رده‌وام سه‌رهه‌ڵبێنن تا له نهێنییه‌کانی فڕینی بزه‌یه‌ک لێویان بنه‌خشێنێت.
“ئارچیپاڵد مه‌ک لیش” له باره‌ی هەمینگوەی ئه‌م شیعره‌ی هه‌ڵبه‌ستووه:
“سه‌ربازێکی کۆنه‌کار له بیست ساڵه‌ییه‌وه
ناوداری ئاسۆ له بیست و پێنج ساڵیی
مامۆستا له سی
بۆ زه‌مه‌نی خۆی شێوازێکی داتاشی
له دارگوێز”.
یه‌کێک له خاڵه به‌هێزه‌کانی نووسینی هەمینگوەی ئه‌مه‌یه که زۆرجار له ئاوه‌ڵناو و ئاوه‌ڵکردار که‌ڵکی وه‌رنه‌ده‌گرت. به پێچه‌وانه‌وه، ئه‌وه‌ی که ده‌یهه‌ویست دروستی ده‌کات. ساده‌یه که نووسه‌ر کاتێ باس له که‌سایه‌تییه‌که‌وه ده‌کات که توڕه بێت، بڵێت: “به سیمایه‌کی تووڕه‌وه هاته ژووره‌وه، یان به حاڵه‌تێکی تووڕه‌وه گوتی… ئه‌مانه ساده و ساکارن، به‌ڵام..
به‌ڵام ئه‌م وشه کڵێشه‌ییانه به که‌ڵکی خوێنه‌ری ئه‌مڕۆ ناخوات، نووسه‌ر ده‌بێ بتوانێ سیما ئینسانییه‌کان به شێوه‌ی تایبه‌ت به خۆی نیشان بدات.
هه‌واڵ به زۆری “گشتی”یه. هه‌واڵی کشانه‌وه و شکست له شه‌ڕدا له ڕسته‌یه‌کدا ده‌رده‌بڕدرێ، خه‌ڵک له ڕادیۆ ده‌یبیستن یان له ڕۆژنامه ده‌یخوێننه‌وه و ڕۆژنامه‌کانیش به ده‌م باوه ده‌ڕۆن. به‌ڵام ئه‌م هه‌واڵانه نابنه چیرۆک.
هەمینگوەی کشانه‌وه و شکستی جه‌نگ تێکه‌ڵ به قوڕ و چڵپاو و مه‌کینه‌ی به‌رگدروویی و باران وێنا ده‌کات. ئه‌و ڕاپۆرتی شه‌ڕ نانووسێت، به‌ڵکوو ڕۆمان و چیرۆک ده‌خوڵقێنێت:
“شه‌و زۆرێک له گوندنشینه‌کان تێکه‌ڵ به کاروانه‌که بوون، له کاروانه‌که‌دا عاره‌بانه‌گه‌لێک هه‌بوون که شتومەک و پڕتاڵی ماڵیان هه‌ڵگرتبوو، ئاوێنه‌کان له به‌ینی دۆشه‌که‌کانه‌وه به‌ره‌وه‌ی سه‌ره‌وه شه‌وقیان ده‌خست، مریشک و سۆنه‌کانیش به عاره‌بانه‌کانه‌وه هه‌ڵواسرابوون.
به‌رده‌م عاره‌بانه‌که‌ی ئێمه، مه‌کینه‌یه‌کی به‌رگدروون له ژێر باراندا بوو، گوندنشینه‌کان به‌نرخترین شتومەکی ناوماڵیان له‌گه‌ڵ خۆیان بارکردبوو و هێنابوویان. له‌سه‌ر هه‌ندێک له عاره‌بانه‌کانی ژێر باران، ژنه‌کان سه‌ریان کردبوو به ناو یه‌کدا و ئه‌وانی دیکه له‌گه‌ڵ عاره‌بانه‌کان، تا ئه‌و شوێنه‌ی بۆیان کرابایه خۆیان ده‌خزانده پاڵیانه‌وه و به پێ ده‌ڕۆشتن. ئێستاکه له کاروانه‌که‌دا سه‌گه‌لێ هه‌بوون که له‌گه‌ڵ کاروانه‌که‌دا له ژێری عاره‌بانه‌کانه‌وه ده‌ڕۆشتن. جاده‌که قوڕی هه‌ڵگرتبوو. جۆگه‌کانی پاڵ جاده‌که لێوانلێو ببوون له ئاودا، له پشته‌وه دارستانێک به که‌ناری جاده‌که‌دا باڵایان کردبوو، زه‌وی پتر له‌وه‌ی که ته‌ڕ و قوڕاو بوو که ده‌توانرا لێی ده‌رباز بیت. له ماشینه‌که دابه‌زیم و که‌مێ چوومه پێشتره‌وه، به دوای شوێنێکه‌وه بووم که بتوانم پێشه‌وه باشتر ببینم و تووله ڕێگایه‌ک په‌یداکه‌م تا له ده‌شتاییه‌وه تێپه‌ڕێت. ئه‌مزانی که تووله ڕێگاکان زۆرن، به‌ڵام ڕێگایه‌کم نه‌ده‌ویست که به لارێدا بمبات…” (به‌شێک له “ماڵئاوایی لە چه‌ک”، وه‌رگێڕانی نه‌جه‌ف ده‌ریا به‌نده‌ری).
حه‌ره‌که‌ت (جووڵان)
هەمینگوەی ده‌ڵێت: “هه‌ندێک جار چیرۆکه‌که ده‌زانم و هه‌ندێک جاریش له کاتی نووسیندا دروستی ده‌که‌م و ناشزانم چی لێ ده‌ردێت. هه‌رچی به‌ره‌و پێشتر ده‌ڕۆم، گه‌ڵاڵه پێشووه‌که‌م گۆڕانی به‌سه‌ردا دێت. حه‌ره‌که‌ت و جووڵان، چیرۆکه‌که دروست ده‌کات”.
“به‌ر له‌وه‌ی کۆته‌که‌م له‌به‌ر بکه‌م، ئه‌ستێره په‌ڕۆییه‌کانی سه‌ر قۆڵه‌که‌یم هه‌ڵکه‌ند و له‌گه‌ڵ پاره‌کانمدا خستمه گیرفانمه‌وه. پاره‌کانم ته‌ڕ بوو، به‌ڵام باش بوو. ژماردمن، سێ هه‌زار و ورده‌یه‌ک لیره بوون. جله‌کانم ته‌ڕ و چه‌سپناک بوون و من ده‌ستم ئه‌دا له جه‌سته‌م بۆ ئه‌وه‌ی خوێنم ڕانه‌وه‌ستێ، ژێرکراسییه خورییه‌کم هه‌بوو و پێم وانه‌بوو سه‌رمام ببێ. به مه‌رجێ که بجووڵێم.
له ڕێگادا ده‌مانچه‌که‌میان دزیبوو، منیش قابڵۆخه‌که‌یم له ژێر کۆته‌که‌مدا شاردبووه‌وه. بارانیم نه‌بوو و له ژێر بارانا سارد بوو. له پاڵ جۆگه‌که‌وه به‌ره‌و سه‌ر ڕۆیشتم. هه‌وا ڕووناک بوو و ده‌شت سه‌راپا ته‌ڕ و ته‌ره‌س و داهێزراو بوو. کێڵگه‌کان ڕووت و ته‌ڕ بوون، له دووره‌وه گۆیاری گازه‌نگه*که‌م بینی که له نێوان ده‌شتاییه‌که‌دا به‌رز ببووه‌وه. چوومه ڕێگایه‌که‌وه و چه‌ند سه‌ربازێکم بینی که له پێشه‌وه ده‌هاتن. له پاڵ جاده‌که‌وه په‌ڕیم… (به‌شێک له “ماڵئاوایی لە چه‌ک”، وه‌رگێڕانی نه‌جه‌ف ده‌ریا به‌نده‌ری).
کۆتایی ڕاوچیی مه‌زن
ده‌کرێ کتێبی “ماڵئاوایی لە چه‌ک” بکه‌ینه‌وه و بخوێنینه‌وه، له هه‌ر شوێنێک بته‌وێ، وێنه و هێما زیندووه‌کان به‌رچاو ده‌که‌ون. مرۆڤه‌کان زیندوو، خۆشه‌ویستن و پتر له هه‌موو شتێک ئه‌وان مرۆڤن.
مرۆڤ کاتێ کتێبه‌کانی هەمینگوەی ده‌خوێنێته‌وه ده‌یه‌وێ بزانێ که ڕاوچیی مه‌زن چۆن ته‌واو ده‌بێت.
سه‌ر له به‌یانیی ڕۆژێکی هاوینی له ساڵی 1961، هەمینگوەی له خه‌و هه‌ستا. وا دیاره ته‌ندروستی باش بوو. له پلیکانی ماڵه‌که‌وه‌یه هاته خواره‌وه و تفه‌نگی ڕاوکردنه گرانباییه‌که‌ی خۆی هه‌ڵگرت. که‌س نه‌یده‌زانی چی ڕوو ده‌دات. هه‌ر ئه‌وه‌ی که ده‌نگی ته‌قه‌ی فیشه‌کێک هات. کاتێ که هاوسه‌ره‌که‌ی به په‌شۆکاویی گه‌یشته ئامێزی، هەمینگوەی به کوژراویی دۆزییه‌وه. لێو و چه‌ناگه‌ی و به‌شێک له گۆناکانی ساخ مابوونه‌وه و ئه‌و‌لای سه‌ری له‌یه‌ک پژابوو. ژنه‌که‌ی له‌و باوه‌ڕه‌دابوو که گولله‌که به ڕێکه‌وت له ده‌ستی ده‌رچووه، به‌ڵام ئه‌م ڕێکه‌وته ده‌بێ ڕێکه‌وتێکی ده‌گمه‌ن بێت، چونکه هه‌موو شتێ باس له‌مه ده‌کات که گولله‌که له ناوده‌می هەمینگوەیدا ته‌قێنراوه..
سه‌رچاوه:
معروفی، عباس، این سو و آن سوی متن، (زنجیره برنامه‌ی کارگاه داستان نویسی رادیو زمانه.
- گۆیار: برج
- گازه‌نگ: ناقوس. له هه‌نبانه بۆرینه‌دا به مانای “گه‌ڕناڵ” هاتووه، به‌ڵام وشه‌ی گازه‌نگم زۆر بیستبوو، بۆیه ئه‌وه‌م هێنایه‌وه.