admin
چیڕۆكی نوێ، بە كۆمەڵێك خاسییەتی هونەری و تەكنیكی نوێ دەناسرێتەوە، كە جیای دەكاتەوە لە چیڕۆكی كۆن. كۆن بە مانا مۆپاسانییەكەی، كەتیاید بونیادی هونەری چیڕۆك، لەگرێن و ناوەڕۆك و كۆتایی ڕووداوەكان پێكدێت و ڕەنگە خوێنەر بە ئاسانی لە ناوەڕۆكی چیڕۆكەكە بگات.بەڵام چیڕۆكی نوێ،جۆرێك لە ئاڵۆزی ماناوگەمەی زمانەوانی و مانای تێدایە،كە خوێنەر ناچار بە بیركردنەوەو ڕامان دەكات. تەنانەت لە هەندێ كاتدا، كەلە خوێنەوەی چیڕۆكەكان دەبێتەوە، چەندین لێكدانەوەو خوێندنەوەی جیاوازی بۆ چیڕۆكەكان لادروست بێت.چونكە ڕووداوەكان، كارەكتەرو گێڕانەوە و دەربڕینەكان، هاوشێوەی بینای هونەری چیڕۆكی كۆن نییە. بۆیە ئێستا خوێنەر لەبەردەم جۆرێكمی دیكەی چیڕۆكدایە، كەلەدەرەوەی ئەو فۆڕمە باوەی چیڕۆكە، كە پێشتر بونیادی هونەری چیڕۆكەكانی پێكدەهێنا. لەو ڕوانگەیەشەوە كۆمەڵە چیڕۆكی(دنیا سێ پیتە) یەكێكە لەو كۆمەڵە چیڕۆكانەی، كە دنیابینییەكی جیاوازو تەكنیكێكی جیاواز نووسراوە. چیڕۆكەكان، چ لە ڕووی ناوەڕۆكەوە بێت، چ لەڕووی كارەكتەرو ڕووداوەكانەوە بێت، ئاڵۆزو تەمومژاوین، كە بە ئاسانی هەموو خوێنەرێك، لەناوەڕۆگكەكەیان ناگات. ئەمەش، ماهییەتی چیڕۆكی نوێییە، كە چیتر، وەك چیڕۆكی كۆن، بە خوێندنەوەیەكی ئاسایی، ماناكان بەدەستەوە نادات. لێرەدا، لەچەند لایەنێكی ئەو كۆمەڵە چیڕۆكە دەدوێین:
یەكەم: فەنتازیا و خەیاڵسازیی
ڕەگەزی فەنتازیا، پانتایەكی گەورەی لەو دەقانە گرتووە، بەڕادەیەك هیچ كام لەو چیڕۆكانە نییە، بێ فەنتازیا بن. گەرچی خوێنە، سەرەتا كە چیڕۆكەكان دەخوێنێتەوە، واهەست دەكات لەبەردەمگێڕانەوەیەكی واقیعی ڕووداوێك، یان وەسفی كارەكتەرو شوێنێك دایە، كەچی لە پڕ، هەموو ئەو تێگەیشتنە واقیعییە، دەگۆڕێت، بۆ خەیاڵسازییەك ئەوسەری دیار نەبێت. چیڕۆكنووس، دەمنباتە، نێو گێڕانەوەی هێندە سەیرو سەمەرو فەنتازی، كە هەمووئەو تێگەیشتنەی لەسەرەتای چیرشۆكەكانەوە، بۆ ڕووداوەكان هەمان بوو، دەگۆڕێت. ئەو گەمە زمانەوانی و خەیاڵییەی چیڕۆكنووس زیرەكانە لەگەڵ خوێنەری دەكات، خوێنەر ناچار دەكات، لەگەڵ ئەندێشەسازویی چیڕۆكنووس بكەوێتە ڕامان و بیركردنەوە. بێگومان ئەمەش یەكێكە لە خەسڵەتە هونەرییەكانی چیڕۆكی تازەو سەركەوتوو. چونكە چیڕۆكی ئێستا، چیتر لەو فۆڕمە جێگیرە نامێنێتەوە، كەتیایدا، خوێنەر بە خوێندنەوەیەكی ئاسایی، بەناوەڕۆكی ڕووداوەكان بگات، بەڵكو دەبێ بیر بكاتەوە، گومان و پرسیاری لادروست بكات. بۆ خوێنەرێكی ئاسایی چیڕۆكی كۆن، ئەم تەكنیكە، ڕەنگە تەكنیكی ئاڵۆز بێت، وەلێ بۆ خوێنەرێك كەمەبەستتیەتی بچێتە قوڵایی چیڕۆكەكانەوە،ئەم شێوازە لە نووسینی چیڕۆك، جێگەی پرسیاركردن و مایەی چێو وەرگرتنە. بۆیە كاتێ وەك خوێنەرێك ئەو چیڕۆكانەم خوێندەوە، نایشارمەوە، چێژم لە بینینی ئەو هەموو وێنە فەنتازیی و خەیاڵسازییەی چیڕۆكنووس بینی.دروستكردنی ڕووداوێكی خەیاڵی، لەنێو واقیعێكی، ئاڵۆزو ناشرین و پڕَ لە ڕووداوی دڵتەزێندا، بۆ ماوەیەك خوێنەر دەباتە نێو دنیایێكی دیكەو چێژ لەو جیهانە خەیاڵییە وەر دەگرێت.لەچیڕۆكی ماكوانی خەراماندا، سەرەتا ئێمە وێنەی كارەكتەرێك دەبینین، كە ترسنۆك، بودەڵەیە. گەرچی لەجەستەو شان و شكۆدا، ماكوان لەكەسێكی ئاسایی ناكات. بەردەوام دەخوات و بە هیچ تێر نابێت. ئەو مرۆڤە، لە شێوەو ڕواڵەتدا، وەك هەر مرۆڤێكی دیكەی ئاساییە، وەلێ لە هەڵس و كەوت و رەفتارو ژیانكردندا، چیڕۆكنووس وێنەیەكی داوتە ماكوان، بەدەر لە هەر وێنەیەكی واقیعی. ماكوان بە هۆی بێكاریی و زۆر خۆرییەوە، باوكی لە ماڵ دەریدەكات. پەرتەوازەی سەرشەقام و كوچەو كۆڵانەكان دەبێت، ناچارە لەپشماوەی سەتڵی خاشاكی ماڵان، خواردن بدۆزێتەوەو بیخوات. دایكی بە خەفەتی ئەو كوڕەوە سەر دەنێتەوە. ماكوان سەری خۆی هەڵدەگرێت و دەڕوات و ڕوو لە گوندێك دەكات. لەوێ دەكەوێتە بەرمەترسی گورگەكانەوە، بەڵام دواجار گورگەكە دەكوژێت.ئەو ماكوانەی لە منداڵێك دەترساو خەڵك گاڵتەی پێ دەكرد، دواجار دەبێتە ئەو مرۆڤەی بتوانێت گیاندارێكی بە هێزو دڕندەی وەك گورگ بكوژێت.لە چیڕۆكی كەللە زراودا، دوای ئەوەی شوفێری تەكسییەكە، ژن و میچردێك دەباتەوە ماڵەوەیان، لە ژالە، هەر كە پێ دەنێنە دەرگای دەرەوەی ماڵەكەیان، لە پڕ خانووەكە ون دەبێت و نامێنێت. شوفێری تەكسی كە دەگەڕێتەوە نێو شار، لە ڕێگەدا ڕێكەوتی دووبوونەوەری سەیرو سەمەرە دەكاتـ كە تەواو جیاوازن لە خەڵكی شار. لە چیڕۆكی منداڵەكەی زامبییادا، زامبییا منداڵێكی دەبێت، سەری نییە، بەڵام قسە دەكات،لە چیڕۆكی دڵم دەلەرزی،پاڵەوانی چیڕۆكەكە،لەناو هەور وێنەی دێوو درنج دەبینێت، كە دەمیان ئەوەندە گەورەیە، فیلی تێدەچێت. بەگشتی لە هەموو چیڕۆكەكاندا، ڕەگەزی فەنتازییا زاڵەو وێنەكان، هاوشێوەی وێنەیەكی سوریالییان لێ دێت، كە لەدەرەوەی تێگەیشتن و ڕوانینی ئێمەن.بڕواناكەم، هیچ چیڕۆكنووسێك لەو نەوەیەدا، هێندەی ئەم چیڕۆكنووسە، بایەخی بە فەنتازییا دابێت، كەبێگومان ئەمەش ستایلێكی نوێیەو دابڕانێك لە نێوان، خۆی و ئەوانی تر دروست دەكات.
دووەم: وەسف
یەكێك لە جوانترین، ڕەگەزە هونەرییەكانی ئەم كۆمەڵە چیڕۆكە، وەسفە. بێگومان وەسف، هۆكارێكە بۆ ناسینەوەو پیشاندانی وێنەو ڕووداو و كارەكتەلاەكان، بە خوێنەر. وەلێ لەبەشێكی زۆری چیڕۆك و ڕۆمانی كوردیدا، گەلێك جار، وەسف هاوتای ڕووداوەكان و كارەكتەرەكان نابێت و بگرە هاودژو پێچەوانەی یەكتریشن. یاخود نووسەر ناتوانێت، وەسفێكی هونەرییانەی وابكات، كەببێتە جێگەی سەرنجی خوێنەر. لەو ماوانەدا چیڕۆكی كەسێكم خوێندەوە، تەنها لەدوو دێڕدا ئەمەی نووسیوە:( خوشكەكەم لەبەر تاریكی كەوتە خەوەوە، كەچی هەر لەدرێژەی ئەو وەسفەدا دەڵێت: مانگە شەوێكی وابوو، هەموو شتێكمان دەدیت).ئەگەر سەیری ئەو گوزارشتكردنە بكەین، دەبینین كەبنووسی چۆن كەوتۆتە هەڵەوە.بەڵام لە كۆمەڵە چیڕۆكی دنیا سێ پیتە،وەسف هاوتەریبی ڕەگەزەكانی ترە. بۆنموونە: ماكوان، كەسێكی زۆر خۆرە، بەردەوام دەخاوت و گەدەی تێر نابێت،.چیڕۆكنووس لەوەسفی كاكوانی خەراماندا دەنووسێت:(ئێسقان پان، مەچەك ئەستوور كەللە زل،پارچە ئێسكێكی گەورە بوو،دەستە زلەكە هەڵمەتی دە بۆ دوانزە كەوچكی هەبوو،ڕۆنی بنی مەنجەڵی وەكو ئاو دەخواردەوە،لەفەی گەسی بەكاغەزەوە دەخوارد). لیچرەدا، ئێمە لەبەردەم وەسفی كارەكتەرێكداین، كە هەڵسەكەوت و ڕەفتارەكانی، هاوگونجاون لەگەڵ ئەو وەسفەی چیڕۆكنووس بۆی كردووە كە ماكوان چ كەسێكی زۆر خۆربووە.لەچیڕۆكی منداڵەكەی زامبییادا، چیڕۆكنووس زۆر بەوردی وەسفی مرۆڤێك دەكات، كەبێ كارەو لەماڵ دانیشتووە. ئەو ڕیچاوی ئەو بارودۆخە دەروونی و كۆمەڵایەتییەی كردووە،كەكەسانی بێكار تێیدا ئەژین، لەڕووی دەروونی و كۆمەڵایەتی و خێزانی.لەچیرۆكی بەڵای سەرشیندا،كاتێ ئاریۆس پاڵەوانی چیڕۆكەكە، رادەكات بۆ شاری كەركوك، چیڕۆكنووس بە شێوەیەك وەسفی شەقام و كوچەو كۆَلان و گازینۆو چێشتخانەو شوێنە تایبەتی و گشتییەكانی كەركوك دەكات،وەك ئەوەی نووسەرخۆی ئاریۆس بێت. ئەم هەموو وردەكارییە لە وەسف، جۆرێك لە ئستاتیكای بە گێڕانەوەی ڕووداوەكان داوە. وێرای ئەمەش، گەلێك جار، لەو وەسفەدا، هەست بە شیعرییەتی گێڕانەوەو دەربڕین دەكەین وەك ئەوەی شیعرێك بخوێنینەوە. بۆنموونە:(خەم و جەفا لەبیر بكەم كەیف و سەف بكەم لا145) یاخود(ورچەكە دەبۆ بوو لە فیل زل و قەبەتر بوو،حەوترینگە خۆی بوو،پیاو چ پیاو گای بنەبوو لا153). هاوكات بە درێژایی لاپەڕە 141ی كتێبەكە، لەوەسفكردنی سیدرادا،لەبەردەم گێڕانەوەیەكی هونەرییانەی جوانداین، وەك ئەوەی پەخشانێك، یاخود شیعرێكی ئازاد بخوێنینەوە وایە.
سێیەم:_زمان
یەكێك لەلایەنە جوانەكانی ئەو كۆمەڵە شیڕۆكە، زمانە.زمانی نووسینی چیڕۆكەكان، زمانێكی چر، ئاڵۆز مانادارە، هاوكات لە فۆڕمدا سادەیە. من كاتێ ئەو چیرشۆكانەم خوێندەوە، دركم بەوە كرد كە محمود نەجمەددین، یەكێكە لەو چیڕۆكنووسانەی كە توانایەكی باشی لە ڕووی زمان و دەربڕینەوە هەیە، بەبێ ئەوەی جۆرێك لە درێژدادڕیی و دووبارە كردنەوەی وێنەكان ببینین.لە چیرشۆكی ماكواندا، چیرشۆكنووس بە جۆرەها شێوە وەسفی ئەو كارەكتەرە دەكات، وەلێ دواجار هەموو ئەو سیفە جیاوازانە لە ڕووی زمكان و دەربڕینەوە، گوزارشت لە كەسیەتی ماكوان دەكەن.چیڕۆكنووس، لە كۆی ئەو چیڕۆكانەدا، بەزمانێكی چڕ، ڕووداوەكان باس دەكات. زمانێكە، كەلەڕووی پێكهاتەی زمانەوانی و وشە سازییەوە، چەندین وشەو دەربڕین و \وزارشتكردن لە خۆ دەگرێت. وێرای ئەمەش، هەمان ئەوزمانە، جۆرێك لە شیعرییەت و گێڕانەوەی تێدایە، كە چێژێكی دیكەیان بە دەقەكەداوە.
چوارەم: ناوونیشان و ناوی كارەكتەرەكان:
بەگشتی، ناونانی كارەكتەرەكان، لای ئەم چیرشۆكنووسە، جێگەی لەسەر وەستانە. ناوی كارەكتەرەكان ناوی باو نین، بەلكو ناوێكن كە زۆر جار نامۆشن بە زمانی ئێمە. چ ناونیشانی ئەم كۆمەڵە شیڕۆكە، چ ناونیشانی چیرشۆكەكانی ناوی، ناونیشانی كورت، سەرنج ڕاكێش و نامۆن. واتا چیرشۆكنووسـ تارادەیەكی زۆر لە بازنەی ئەو ناوەوە سواوانە دەرچووە، كە ڕەنگە لەچیرشۆك و ڕۆمانی كوردی بەردەوام بیانبینین.كورتكردنەوەی دنیا، بەو هەموو بوونەوەرو پێكهاتە زیندوو نازیندووانە،بەو هەموو پێكهاتە سرووشتی و جوگرافی و مرۆییانە، لە سێ پیتدا، بەلای منەوە وەك خوێنەرێك، ناونیشانێكی جوان و سەرنج ڕاكێشە. هەمیشە بۆ من وەك خوێنەرێك، ناونیشان ئەو ئەلقەیە كە بە دەقەكانمەوە گرێدەدات. بۆیە ناونیشانی ئەو كۆمەڵە چیڕۆكەش، لای من، جێگەی سەرنج و پرسیاربوو، كەدنیا چۆن سێ پیتە؟ چیڕۆكنووس لەو ناونیشانە دەبێ مەبەستی ئاماژەدان، بە پەروەردیگار نەبێت كە(خوا)یەو تەنها لە سێ پیت، وەك نووسین پێكهاتووەو دنیای دروستكردووە؟بۆیە هەڵبژاردنی ناونیشانی جیاواز، كورت و پوخت و مۆزیكی، سیمایەكی هونەرییانەی جوانی دەقە. ناونیشانی باو، هیچ داهێنان و جوەانییەكی تێدا نییە.بۆنموونە: سێ ڕۆمان بە سێ ناوەرشۆكی جیاواز هەن، بەڵام یەك ناونیشانییان هەیە كە ئەویش(بەردی سیچبورییە). نازانم سێ ڕۆمانی جیاوازو یەك ناونیشان، چ جوانییەكی تێدایە؟.وێرای ئەمەش لەو كۆمەڵە چیڕۆكەدا، ناونیشانی كارەكتەرەكانیش، ناونیشانی جوان، كورت و مۆزیكین كەلەدەرەوەی ئەو ناوە باوانەن كە ڕەنگە بەردەوام لە چیڕۆك و ڕۆمانی كوردی دووبارە ببنەوە. بۆنموونە ناوی كارەكتەرەكانی ئەو چیڕۆكانە، ناوی سەرنج ڕاكێشن وەك:(ماكوان/ئاڤار/بەمۆ/سیدرا/ئاریۆس/زامبییا/جیبۆ/ڕێناس). ئەم ناوانە، ناوی سنووردارو دەگمەنن لە كۆمەلگەی ئێمەدا، وێرای ئەمەش لەو جۆرە ناوانە كە گۆكردنیان، ئاسان و مۆزیكییە لە ڕووی زمان و دەربڕینەوەبەڵام لێرەدا، بەتەنها كارەكتەرەكان گرنگ نین، بەڵكو گونجاندن و پێدانی ڕۆلیش پێیان گرنگە، كەبەردەوام بەشێكی زۆر لە ڕۆماننووس و چیڕۆكنووسانی ئێمە لم ڕووەوە دەكەونە هەڵەوە. كاتێ ناتوانن كارەكتەرەكان لەگەڵ ڕۆڵەكان بگونجێنن. لە چیڕۆكی بەلاقی موفەرەح ڕادەكات، چیڕۆكنووس باسی كەسانێك دەكات، كە هیچ لە زمانییان نازانێت. بەزمانێك دەدوێت، جیاوازی لە زمانی مرۆڤ. وەك خۆی دەڵێت:(ئەو خەڵكە بەزمانێكی نامۆ قسە دەكەن،قیقال_مقیق_ژقیل_ژقلا). ئەمە زمانی ئەو كەسە نامۆیانەیە، كە كەس نازانێت مانای چییە. بێگومان چونكە چیڕۆكنووس باسی كەسانێكی نامۆ دەكات، دەبێ زمان و بیركردنەوەو تێڕوانینیشیان لەگەڵ ناسنامەی كەسییان یەكبگرێتەوە. من كاتێ ئەو چیرشۆكەم خوێندەوە وام هەست كرد لە نێوە هۆزە سەرەتاییەكانی ئەمەزۆندام. ئەوەندە ئەو كارەكتەرو گێڕانەوەوسەیرو سەمەرە بوون.كەسەكان، چوار دەست و سێ قاچیان هەیە،زمانییان بەقەد گەزێك درێژە،سەرزەمین نییە،پیاوەكان چوار چاو و دووگلێنەیان هەبوو،هەر گلێنەی ڕەنگێك بوو، قەزەمێك لەنێویان بوو، لەپڕ ئەوەندە كشا، باڵای بەقەد دار چنارێك لێهات.بێگومان كە مرۆڤەكانی ئەم شوێنە بەو شێوەیە سەیرو سەمەرە بن، دەبێ زمانەكشییان، زمانێكی غەریب و نا ئاشنا بێت، كەكەس تێی نەگات.
پێنحەم: تەكنیكی چیڕۆك لەنێو چیڕۆك
وەكو خوێنەرێك،ئەوەندەی چیڕۆكەكانی محمود نەجمەدینم خوێندبێتەوە و سەرنجم دابن، بڕواناكەم هیچ چیڕۆكێكی ئەو چیڕۆكنووسە هەبێت، كە لە دووتوێیدا، چیڕۆكێكی دیكە دروست نەكات. زۆرجار خوێنەر كەچیڕۆكێكی دەخوێنێتەوە، لەگەڵ ڕووداووگێڕانەوەكان ئاوێتە دەبێت و لە چاوەڕوانی كۆتایی هاتنی ڕووداوەكان دایە، كەچی لە پڕ چیڕۆكێكی دیكە لە دووتوێی ئەو چیڕۆكەوە، دەگێڕێتەوەو هزری خوێنەر سەرقاڵ و پەڕش و بڵاو دەكات.. ئەم تەكنیكە، جۆرێكە لەگەمەی چیڕۆكنووس لە ڕووی گێڕانەوە و خولقاندنی ڕووداو لەگەڵ خوێنەردا. وەك ئەو وایە، لەیەك كاتدا، تۆپێك بۆچەند ئاراستەیەكی فراوان فڕێ بدەین، كەچی نەزانین بۆكام لا بە شوێنی بكەوین.چیڕۆكەكانی ئەم چیڕۆكنووسەش، بەم شێوەیەن. بۆ نموونە:لەچیڕۆكی كەلەزراودا، وەك هەر گێڕانەوەیەكی دیكە، باسی شوفێرێكی تەكسی دەكات كاتێك ژن وپیاوێك داوای لێ دەكەن، بیانگەیێنێتە شوێنێكی دیاریكراو، تا ئێرە، ئێمە لەبەردەم چیڕۆكێك داین، كەچی دوای ئەوەی ژن و پیاوەكە دادەبەزن، دووبوونەوەری سەیر، لە شێوەی مرۆڤی بچووك، وەك تیمەیەكی دیكە دێنە نێو چیڕۆكەكەو خەیاڵی خوێنەر دەگوازنەوە سەر خۆیان.ئەم شێوازە لە تێكەڵكردنی ڕووداوەكان، جۆرێك لە هاوبەشی لەنێوان چیڕۆكنووس و خوێنەر دروست دەكات، كە ئەویش بەشداری ڕووداوەكان بكات و لێدانەوەیان بۆ بكات.وێرای ئەمەش، كۆتاییەكی كراوەیە، كەدەشێ چیڕۆكەكە بە فۆڕمێكی دیكەو گێڕانەوەیەكی جیاواز، بەردەوامی هەبێت. ئەم گەمەی تەنكیكە، ڕەنگە بۆ خوێنەرێكی ئاسایی قورس و ئاڵۆوبێت، ڕەنگە بپرسێت ئەو چیڕۆكە چ مانایەكی هەیە، وەلێ بۆ خوێنەرانێك، كە سەوداو خوێنەوەی چیڕۆكییان هەیە، مایەی چێژ لێوەرگرتنە. چونكە وەك باسمان كرد، خولقاندنی جیهانێكی فەنتازی، لەنێو واقیعێكی باودا، جوانییەك بە گێڕانەوە دەدات.ئەمە لەلایەك لەلایەكی دیكەوە ئەگەر چیڕۆكنووسێك مەبەستی بێت، جیاواز بكەوێتەوە لە ئەوانیتر، ئەوا بێگومان دەبێ جیاوازیش بنووسێت. ئەو سەردەمە بەسەر چوو، چیرشۆك وەك ژانرێك، تەنها بە خوێنەوەیەكی ئاسایی، هەموو ماناكان بەدەستەوە بدات.
*پەراوێز: دنیا سێ پیتە،كۆمەڵە چیڕۆك،نووسینی: محمود نەجمەددین، بڵاوكراوەی:چاپەمەنی خانی_2019.